SÖZCÜĞÜN YAPISI
Sözcüğün yapısını üç grupta inceleyebiliriz: Basit sözcük, türemiş sözcük, bileşik sözcük.Şimdi bunları ayrıntılarıyla görelim.
1. Basit Sözcük
Yapım eki almayan sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki almış olabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök halinde bulunur.
“Her tarafı bembeyaz karlar örtmüştü.” cümlesindeki bütün sözcükler basittir.
2. Türemiş Sözcük
Yapım eki alan sözcüklerdir. Türemiş sözcükler cümledeki görevlerine göre belli türleri karşılar. Böylece sözcük hem yapı hem görevce adlandırılır; yani türemiş isim, türemiş sıfat, türemiş fiil…. gibi.
“Bu köşeye bir kitaplık kurmak lazım.”
“Bana bir silgi verebilir misin?”
“Sınıfımızın başkanı çok dalgın biriydi.”
“O her zaman büyük düşünürdü.”
“Yolda çok hızlı yürürdü.”
“O her zaman yanında çalışanları gözetirdi.”
“Çocuklar asla sevgisiz yaşayamaz.”
“Çok acıktım, haydi yemeğe gidelim.”
cümlelerindeki altı çizili sözcükler türemiştir.
cümlesinde altı çizili sözcük, “aç” ismine”-ık” isimden fiil yapma eki getirilerek türetilmiştir. Buna türemiş fiil diyoruz.
“Yaprakların hışırtısı, kuşların cıvıltısına karışmış, tatlı bir musıki oluşturmuştu.”
cümlesinde altı çizili sözcükler “hışır”, “cıvıl” yansıma sözcüklerine “-tı” eki getirilerek yapılmıştır ve yansımadan türeyen isim oluşturulmuştur.
* * *
Bazı pekiştirmeli sözcüklerde sözcüğün başına bir hece eklendiği görülür.
“Etraf bembeyaz olmuş, göz kamaştırıyordu.”
cümlesinde altı çizili sözcük incelendiğinde “beyaz” sözcüğünün ilk hecesinden oluşturulmuş “bem” hecesinin sözcüğün başına geldiğini görüyoruz. Bu bir ek olmadığından sözcük yapım eki almamıştır; yani basittir.
Diğer taraftan, Türkçe sondan çekimli bir dildir, ekler daima sözcüğün sonuna eklenir.
Bir sözcük sadece kökten türetilmez; gövdelerden de türetilebilir.
“Şuralarda bir gözlükçü vardı eskiden.”
cümlesinde altı çizili sözcük “göz” isminden “gözlük”, “gözlük” isminden “gözlükçü” olmuştur. Görüldüğü gibi “-lük” eki sözcüğün köküne, “-çü” eki gövdesine eklenmiştir. Elbette sözcük yine türemiş bir isimdir.
3. Bileşik Sözcük
İki farklı sözcüğün bir araya gelerek kendi anlamlarından az çok farklı bir anlam oluşturacak biçimde kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Bileşik sözcükler değişik şekillerde oluşur. Kimileri isim tamlamalarının, kimileri sıfat tamlamalarının, kimileri cümle özelliği gösteren söz öbeklerinin kaynaşmaları sonucunda oluşmuştur.
Bu kaynaşma sırasında sözcüklerin her ikisi anlamını kaybedebilir.
“Bahçeden çok güzel hanımeli kokusu geliyordu.”
Sözcüklerden sadece biri anlamını kaybetmiş olabilir.
“Yeryüzü yemyeşil olmuştu yine.”
Sözcüklerden hiçbiri anlamını tam olarak kaybetmemiş olabilir.
“Bu kış yeni bir ayakkabı almam gerek.”
* * *
Bileşik sözcükler yapılışlarına göre değişik özellikler gösterir. Bunları şu şekilde gruplandırabiliriz.
a. İsim Tamlaması Yoluyla
“Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış.”
“Onlar düğünden sonra balayına gidecekler.”
“Üzerinde camgöbeği renginde bir kazak vardı.”
“Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi.”
cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler isim tamlaması yoluyla oluşmuştur. Sözcükleri ayrı düşündüğümüzde bu, açık olarak anlaşılır.
Bazen bu yolla oluşan isimlerin – özellikle yer isimleri – sonunda iyelik ekinin düştüğü görülür.
“Edirnekapısı ® Edirnekapı”
“Kadıköyü ® Kadıköy”
sözcüklerinde altı çizili eklerin düştüğünü görüyoruz.
b. Sıfat Tamlaması Yoluyla
“O ne açıkgöz adamdır bilsen.”
“Buradan Acıgöl’e gidebilir miyiz?”
“Buralarda eskiden çok sivrisinek olurdu.”
“Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir.”
cümlelerinde altı çizili bileşik sözcükler sıfat tamlamalarının kalıplaşmasıyla oluşmuştur.
c. İyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla
“Burası bağrıyanık insanların diyarıdır.”
“Çocukları fazla başıboş bırakmamalıyız.”
“O sütübozuk adama güvenir miyim hiç?”
cümlelerindeki altı çizili sözcüklerde, birinci sözcük isim, ikinci sözcük sıfat özelliği gösteriyor ve isim olan sözcük iyelik eki almıştır.
d. İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla
“Odaya yeni bir çekyat alalım.”
“Bu denizlerde gelgit olayı pek görülmez.”
“Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara doldurulurdu.”
“Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi.”
cümlelerinde her iki sözcük de çekimlidir. Birleşerek kendi anlamlarından farklı bir anlam ifade etmişler, ya da tür değişikliğine uğrayıp ad ve sıfat görevinde sözcükler oluşturmuşlardır.
e. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla
“Onun gibi mirasyedi birinden, başka ne beklenir.”
“Yeni bir ateşkes imzalanacakmış.”
“Bu lokantada imambayıldı güzel yapılır.”
cümlelerinde altı çizili sözcüklerin birincisi isim, ikincisi çekimli bir fiildir. Sözcükleri gerçek anlamlarında düşündüğümüzde bunların bir cümle özelliği gösterdiğini söyleyebiliriz.
f. İsim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla
“Bu bölgede günebakan yetişmiyormuş.”
“Ahmet karakaçanın sırtına binmiş gidiyordu.”
“Böyle oyunbozanlık edersen seninle geçinemeyiz.”
“Bu limana bir dalgakıran yapmak lazım.”
“Onun gibi çöpçatan birini görmedim, doğrusu.”
cümlelerinde birincisi isim soylu sözcük, ikincisi sıfat-fiil olan bu sözcüklerden bir bileşik sözcük meydana gelmiştir.
Bunlardan başka yollarla da bileşik sözcük oluşturulabilir. Önemli olan iki ayrı sözcüğün kaynaştığını anlayabilmektir.
Bileşik sözcüklerin kimileri oluşurken ses kaybı olabilir.
“Pazartesi günü size geleceğim.”
cümlesindeki sözcüğün oluşmasına bakalım.
Pazar – ertesi ® Pazartesi
Görüldüğü gibi “er” hecesi düşmüştür.
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ise iki ayrı sözcüğün varlığı bile hissedilemez.
Bu sözcüklerin artık iki ayrı sözcükten oluştuğunu düşünemiyoruz bile...
-TAVSİYE VİDEO-
-TAVSİYE SORULAR-
1. Aşağıdaki dizelerin hangisinde altı çizili sözcüğün kökü, sözcük türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) Bunca olur aşka doğru bu sonsuz uyum.
B) Demek eski zamanlarda yücelmek buydu.
C) Kim gördü derince bu sevgiyi, kim duydu.
D) Bir tek sana açık gönül sarayım şimdi.
E) Yüzünde güzelliği eskimeyen bir güzel vardı.
2. Yoksa iki (I)ayrı nehirde yüzmemiz, karşılaşabileceğimiz binlerce (II)tehlikeden, şelâlelerden, anaforlardan, (III)kayalardan, canavarlardan, (IV)parçalarımızdan hiç olmazsa (V)birini kurtarma isteği mi?
Yukarıdaki cümlede numaralanmış sözcüklerden hangisi yapı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
3. I. Gece, şiirden bir yolu geçiyoruz birlikte.
II. Hatırlar mısınız bir zamanlar bu sokaklardan geçerdi.
III. Şiirden bir taç oturuyor alnımıza
IV. Dün okullu çocuklar geçti bu yoldan
Numaralanmış dizelerin hangi ikisinde "-den(-dan)" takısı yapım eki görevinde kullanılmıştır?
A) I. ve II. B) II. ve IV. C) I. ve III. D) II. ve III. E) III. ve IV.
4. Ne başımız (I)ağrır, ne (II)gönlümüz (III)daralır
Bize ne (IV)anneden, (V)çocuktan sevgiliden
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangisi hem yapım, hem çekim eki almıştır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
5. Şehirdeyken her taraf (I)korunmuşken
Güç mü yeter (II)kuşatılmışlığı (III)yarmaya
Düşler (IV)kafaca alışverişimizdir.
(V)Ağırlık merkezi tehlike olan hayata
Yukarıdaki dörtlükte numaralanmış sözcüklerden hangi ikisinin kökü, sözcük türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. ve IV. B) IV. ve V. C) II. ve V. D) III. ve IV. E) I. ve V.
6. Bir gram (I)artış almamıştır
Mesele bin yıl (II)önce yoksun olunanlarsa
(III)Yığılmış onca mala (IV)dikilmiş binaya rağmen
Dünya hâlâ (V)aynı ağırlıkta.
Yukarıdaki dörtlükte numaralanmış sözcüklerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
7. Düşler ve (I)umut dersen öyle değil
Varlığı (II)bağlansa da yoksun oluşa
Umudu (III)anlamsız kılacak (IV)doygunluk ne ki
Düşleri kötürüm edecek (V)zenginlik
Hem neye yarar şu dünyada
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangi ikisinin kökü, sözcük türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) II. ve IV. D) II. ve V. E) I. ve V.
8. (I)Rahatça uyanışı kalmadı uykuların
Herkes bir (II)rüyayı farklı (III)yorumlar
(IV)Gözlerinden bağlanılır (V)sevgiliye daima
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangi ikisi hem yapım, hem çekim eki almıştır?
A) I. ve II. B) III. ve V. C) II. ve III. D) IV. ve V. E) I. ve III.
9. Etrafı (I)püsküllü, (II)saçaklı, koltuk ve kanepelerle döşeli salon ve (III)odalarda, tütün ve kahve (IV)içilerek, nükteler yapılarak, mısralar söylenerek geceler (V)geçiriliyordu.
Yukarıdaki cümlede numaralanmış sözcüklerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
10. (I)Eğil de kulak ver, bu (II)sessiz (III)yığın
Bir vatan (IV)kalbinin (V)attığı yerdir.
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
11. I. Sevginle tutuşup yanmış bir (I)korum
II. Bu ince bir duygu, ince bir (II)yorum
III. Her nereye (III)gitsem inan sevdiğim
IV. Seven bir güzelin (IV)özlem nesine
Numaralanmış dizelerin hangi ikisinde altı çizili sözcüğün aldığı -m(-um) eki, yapım ekidir?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) I. ve IV. E) II. ve IV.
12. Hep nazik, hep hoşgörülü, hep (I)insancıl, yayayı da, kamyon şoförünü de, (II)dolmuşçuyu da bir (III)saygı içinde efendice, (IV)sevimli jestlerle bekletirken bile (V)bakışıyla özür dileyen bir insanlık anıtı gibiydi.
Yukarıdaki cümlede numaralanmış sözcüklerden hangi ikisi birden çok yapım eki almıştır?
A) II. ve IV. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) III. ve V. E) IV. ve V.
13. Bir geniş (I)açıdan (II)başlayıp şöyle bir ufuk turu yaptıktan sonra (III)derinliklere indi ve kendi (IV)yazarlığı konusunda çengeli bize (V)takmış oldu.
Yukarıdaki cümlede numaralanmış sözcüklerden hangi ikisinin kökü, sözcük türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) II. ve IV. E) III. ve V.
14. Aşağıdaki dizelerin hangisinde altı çizili sözcük hem yapım, hem çekim eki almıştır?
A) Bazen yenilmek yeniler insanı akşamları
B) Senin gönlünde hâlâ o İstanbullu var
C) Duruşunda bir süvari alayının yenilgisi
D) Bakışlarından kalkan son otobüslerle
E) Ellerim annesiz bir çocuğun elleri gibi üşür.
15. Az (I)bulunur bir mevsimin tam orta (II)yerindeyim.
Tüylerinin yaldızı yaz (III)üreten o miskin gece
Kılcala kan basıp (IV)askıya (V)aldığı an rüyaları
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
16. Doğru nüktelere girer büyük (I)üzüntülerin
Düzenini bu çağın (II)boyladı gitti.
(III)Yorumları (IV)gizlice yalanla dolu
Uyku her koldan hücumlarla (V)bölünür.
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangisi, birden çok yapım eki almıştır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
17. En bakımsız, en kuytu bir bucağın
Bence "irem bağı" gibi güzeldir.
Bir yıkılmış evin, harap ocağın
Şu heybetli saraylara bedeldir.
Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerin aldığı -n takısı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kaynaştırma harfi
B) İkinci tekil şahıs iyelik eki
C) Tamlayan takısı
D) Hal eki
E) Yapım eki
18. Parmaklarının ucunda güneş (I)doğar.
Tarih, dudaklarının kıvrımında (II)başlar.
Aşk mühürlenir, tılsım (III)kaçar uzaklara
Turuncu yürek siyahla (IV)oynar göğsümde
Yukarıdaki dizelerde numaralanmış eylemlerden hangi ikisi hem yapım, hem çekim eki almıştır?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) I. ve IV. E) II. ve IV.
19. Aşağıdaki dizelerin hangisinde altı çizili sözcüğün aldığı -ma/-me takısı görev bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) N'olur aynalardan taşma güzelim
B) Her söylenen söze şaşma güzelim
C) Duyuyoruz, yaşama sevincini, sonsuz
D) Görüntüye girme, ihtiyacımız yok
E) Kendini bil, tenhalaşma güzelim
20. -lı (-li, -lu, -lü) eki bir isimden isim yapım ekidir ve eklendiği sözcüğü sıfat yapar. Bu ek bazen doğrudan fiile de gelebilmektedir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte "-lı eki" doğrudan fiile eklenmiştir?
A) Bütün çocukluğum çamurlu sokaklarda geçti.
B) Evimizin arkasında ağaçlı bir yol vardı.
C) Geniş odalı, rahat bir evde oturuyorduk.
D) Kapalı kapıların ardında birçok şey görüşmüştük.
E) Şiirinde "sevgili" sözcüğünü çok sık kullanmıştı.
CEVAP ANAHTARI
1-B 2-A 3-C 4-C 5-B 6-E 7-D 8-B 9-C 10-D 11-E 12-A 13-B 14-A 15-B 16-D
17-B 18-E 19-C 20-D 21-C 22-B 23-B
Metinin kaynağı:derscalisiyorum.com, youtube.com/tonguçakademi
.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder